30 İllik SOHO Missiyası: Fəlakətdən Xilas Olan Günəş Rəsədxanası 5000 Quyruqlu Ulduz Kəşf Etdi

Avropa Kosmik Agentliyi (ESA) və NASA-nın ortaq layihəsi olan Günəş və Heliosfer Rəsədxanası (SOHO) 2 dekabr 1995-ci ildə cəmi iki illik fəaliyyət üçün kosmosa buraxılmışdı. Bu missiya bütün gözləntiləri aşaraq, otuz ilə yaxındır ki, uğurla işləyir və kosmosda ən uzun müddət fəaliyyət göstərən aparatlar sırasına daxil olub. Yer kürəsindən 1,5 milyon kilometr uzaqlıqda, Günəşlə Yer arasında yerləşən SOHO, Günəş səthini fasiləsiz müşahidə edir. Bu uzunmüddətli qeydlər sayəsində missiya Günəşin təxminən üç tam 11 illik dövrünü əhatə edən Günəş aktivliyi haqqında demək olar ki, kəsilməz məlumatlar toplayıb. ESA-nın Elm üzrə Direktoru Prof. Kerol Mandel bu nailiyyətin mühəndislərin, operatorların və alimlərin bacarığının, eləcə də möhkəm beynəlxalq əməkdaşlığın sübutu olduğunu vurğulayıb. SOHO həmçinin fəaliyyəti dövründə bir neçə ciddi çətinliyin öhdəsindən gəlməli olub.

SOHO-nun kosmosdakı səyahəti qəzasız ötüşməyib. Buraxılışdan təxminən iki il yarım sonra, aparat böyük nasazlıqla üzləşdi: nəzarətsiz fırlanmaya başladı və Yerlə əlaqə kəsildi. Beynəlxalq qrup üç ay ərzində gecə-gündüz işləyərək aparatı tapmağa və onu yenidən işə salmağa müvəffəq oldu. Daha bir ciddi problem 1998-ci ilin sonunda, kosmik gəminin sabitləşdirici giroskoplarının sıradan çıxması ilə baş verdi. Mühəndislər bu vəziyyətə tez reaksiya verərək, cəmi bir neçə ay ərzində yeni proqram təminatı hazırladılar. 1999-cu ilin fevralında SOHO giroskoplarsız işləməyə başladı. Bu mühəndislik həlli missiyanın davam etməsinə imkan verdi və toplanan məlumatlar Günəş elmində əsaslı dəyişikliklərə yol açdı. SOHO-nun elm adamları qeyd edirlər ki, missiya kosmik hava proqnozlaşdırması üçün real-zamanlı monitorinq apararaq, Yerə doğru gələn potensial təhlükəli Günəş fırtınaları barədə xəbərdarlıq verməyə başladı.

SOHO-nun ən mühüm elmi töhfələrindən biri heliosizmologiyanın inkişafı idi. Bu sahə Yer kürəsinin daxilində zəlzələ dalğaları kimi, Günəşdə səs dalğalarının hərəkətini öyrənir. Missiya başladıqdan az sonra SOHO Günəşin səthinin altındakı plazma axınlarının (elektriklə yüklənmiş maddə) ilk təsvirlərini çəkdi və beləliklə, alimlərə Günəşin daxilinə unikal bir baxış imkanı açıldı. SOHO-nun uzunmüddətli müşahidələri sayəsində uzun müddət cavabsız qalan bir suala aydınlıq gətirildi: plazma hər yarımkürədə əvvəllər güman edildiyi kimi bir neçə dövrə deyil, tək bir böyük dövrə (hüceyrə) şəklində fırlanır. Bu tam dövrənin tamamlanması təxminən 22 il çəkir ki, bu da Günəşin maqnit dövrünə uyğun gəlir. Həmçinin, SOHO Günəşin ümumi enerji çıxışının Günəş dövrü ərzində cəmi 0.06% dəyişdiyini, lakin ifrat ultrabənövşəyi radiasiyanın Günəş minimumu ilə maksimumu arasında iki dəfə arta bildiyini müəyyən etdi.

SOHO teleskopunun quyruqlu ulduzları tapmaq bacarığı planlaşdırılmamışdı, lakin gözlənilməz böyük uğura çevrildi. SOHO-nun Koroqraf cihazının (LASCO) qoruyucu effekti sayəsində Günəşə çox yaxınlaşan "Günəşotlayan" quyruqlu ulduzlar görünməyə başladı. Cihaz Günəşin birbaşa işığını bloklayaraq, onun ətrafındakı zəif koronanı müşahidə etməyə imkan verir. SOHO 2024-cü ilin martında 5000-ci quyruqlu ulduzunu kəşf edərək, bu sahədə tarixin ən məhsuldar kəşfçisi oldu. Bu quyruqlu ulduzların əksəriyyəti dünyadakı vətəndaş alimləri tərəfindən "Sungrazer Layihəsi" vasitəsilə tapılıb. SOHO-nun Günəş fırtınalarının müşahidəsində rolu o qədər əsaslı idi ki, onun LASCO aləti 2020-ci ilin oktyabrında ABŞ-ın "PROSWIFT" adlı kosmik hava proqnozlaşdırılmasına dair qanununda xüsusi olaraq qeyd edildi. Bu cihaz koronal kütləvi püskürmələri görərək, Yerə çatması gözlənilən potensial təhlükəli kosmik hadisələr barədə üç gün əvvəldən xəbərdarlıq vermək gücünə malikdir.

SOHO-nun uzunömürlülüyü və böyük nailiyyətləri gələcək Günəş rəsədxanalarının dizaynına və məqsədlərinə təsir edib, habelə açıq məlumat və beynəlxalq əməkdaşlıq üçün standartlar müəyyən edib. Məsələn, ESA-nın rəhbərlik etdiyi "Solar Orbiter" missiyasının bir çox cihazları SOHO-nun cihazlarının daha təkmil varisləridir; bu aparat Günəşə daha yaxın uçaraq onun qütblərini müşahidə edir. NASA-nın "Solar Dynamics Observatory" (SDO) missiyası da SOHO-nun başladığı heliosizmologiya sahəsində irəliləyişlər əldə etmək üçün təkmilləşdirilmiş cihazlardan istifadə edir. Bundan əlavə, SOHO tez-tez "multipoint" ölçmələrə öz töhfəsini verir, "Solar Orbiter" və NASA-nın "Parker Solar Probe" kimi aparatların unikal orbitləri boyunca uçarkən onlar üçün zəruri kontekst məlumatları təmin edir. Mütəxəssislər, SOHO-nun elmi məhsuldarlığının hələ də yüksək olduğunu və onun mirasının Günəş elminə gələn on illiklər boyu yol göstərməyə davam edəcəyini qeyd edirlər.