Antarktida Buzlağı: Peyk Müşahidələri Thwaites Buz Şelfində Sürətli Dağılma Göstərir

Qərbi Antarktidada yerləşən və geniş şəkildə "Qiyamət Buzlağı" kimi tanınan Thwaites Buzlağı planetimizdəki buz-okean sistemlərinin demək olar ki, hamısından daha sürətlə dəyişir. Onun gələcək davranışı qlobal dəniz səviyyəsinin qalxması ilə bağlı proqnozlardakı ən böyük qeyri-müəyyənliklərdən biri olaraq qalır. Bu böyük sistemin bir hissəsi olan Thwaites Şərqi Buz Şelfi (TEIS) okean üzərində üzür və şimal kənarındakı bir bərkitmə nöqtəsi (pinning point) sayəsində qismən yerində saxlanılırdı. Lakin son iyirmi il ərzində, bu şelf həmin bərkitmə nöqtəsindən yuxarıda yerləşən əsas kəsilmə zonasında artan çatlaqlar əmələ gətirmişdir. Aparılan araşdırmalar göstərir ki, bu 20 illik çatlaq kaskadı Thwaites Buzlağını sabitliyini itirməyə məcbur edir və bu, Antarktida buz şelflərinin daha geniş şəkildə dağılmasının ilkin əlaməti ola bilər.

Bu yavaş dağılma prosesinin necə inkişaf etdiyini göstərən ən ətraflı hesabat "Journal of Geophysical Research: Earth Surface" (AGU, 2025) jurnalında dərc edilmiş yeni bir tədqiqatla təqdim olunur. Araşdırma Yer Müşahidəsi Elmləri Mərkəzində aparılıb və ona Debangshu Banerjee, Dr. Karen Alley, habelə Dr. David Lilien rəhbərlik ediblər. Onların işi Beynəlxalq Thwaites Buzlağı Əməkdaşlığı (ITGC) çərçivəsində həyata keçirilən TARSAN (Thwaites-Amundsen Regional Survey and Network) layihəsinə dəstək verir. Bu layihə ABŞ və Böyük Britaniyanın Thwaites Buzlağında dəyişikliklərə səbəb olan qüvvələri anlamaq üçün birgə apardığı əsaslı səydir. Dr. Ted Scambos, Dr. Martin Truffer, Dr. Adrian Luckman və Dr. Erin Pettitt kimi tanınmış buzlaqşünaslar (qlasioloqlar) da bu tədqiqata töhfə veriblər.

Tədqiqat qrupu 2002-ci ildən 2022-ci ilə qədər olan iyirmi illik peyk müşahidələrindən, buz axını sürəti ölçmələrindən və yerüstü GPS məlumatlarından istifadə edərək, TEIS kəsilmə zonasındakı çatlaqların necə formalaşdığını və inkişaf etdiyini sənədləşdirdi. Onların təhlili çatlaqların tədricən böyüməsinin şelfin bərkitmə nöqtəsi ilə əlaqəsini zəiflətdiyini göstərir. Bu dayaq zəiflədikcə, yuxarıdakı buz daha sürətlə axmağa başladı və bu, şelfin mexaniki sabitliyini azaltdı. Tədqiqatçılar bu zəifləmənin dörd aydın mərhələsini müəyyən etdilər və iki böyük nəticəni vurğuladılar. Birincisi odur ki, çatlaqlar iki fərqli mərhələdə genişləndi: əvvəlcə buz axını istiqamətində uzun çatlaqlar yarandı, daha sonra isə axını kəsən daha qısa çatlaqlar əmələ gəldi. İkinci əsas nəticə müsbət əks əlaqə dövrəsinin sübut edilməsidir: çatlaqlar buzun sürətlənməsini artırdı, bu da öz növbəsində daha çox zədələnməyə səbəb oldu. Bu sürətləndirici dövrə, şelfin son dövrlərdəki dağılmasında mühüm paya malikdir.

Tədqiqat onu da bildirir ki, vaxtilə TEIS-i sabitləşdirən əsas amil olan bərkitmə nöqtəsi, indi yavaş-yavaş onun qeyri-sabitliyinə səbəb olan bir xüsusiyyətə çevrilib. Struktural zəifləmənin bu dörd mərhələli modeli, eyni cür zəifləmə fazasına daxil olan digər Antarktida buz şelfləri üçün də bir xəbərdarlıq siqnalı ola bilər. Əgər bu üzən şelflər dağılmağa davam edərsə, Antarktida Buz Qatı gələcəkdə dəniz səviyyəsinin daha da artmasına birbaşa təsir edəcək. Bu məlumatlar gələcək iqlim modelləşdirməsi üçün vacibdir.