Ayın Yaranmasına Səbəb Olan İtmiş Planet Theia: Elm Adamları Onun Kimyəvi Tərkibini və Mənşəyini Tapdılar

Təxminən 4.5 milyard il əvvəl Yerin formalaşmasında böyük rol oynayan və təbii peykimiz Ayın yaranmasına səbəb olan Theia adlı nəhəng planetin kimyəvi tərkibi və mənşəyi barədə sirlər açılır. Max Plank Günəş Sistemi Araşdırmaları İnstitutunun (MPS) və Çikaqo Universitetinin tədqiqatçıları tərəfindən aparılan yeni elmi iş Theia’nın ən çox ehtimal olunan kimyəvi quruluşunu müəyyənləşdirib. Bu analizlər göstərir ki, Theia daxili Günəş Sistemində, yəni Yerlə qonşu idi, lakin bəlkə də bizim planetimizdən daha günəşə yaxın bir yerdə formalaşmışdı. Bu mühüm kəşf, Yer və Ayda qalan kimyəvi izləri, xüsusilə dəmir izotoplarının nisbətlərini dəqiqliklə ölçməklə mümkün olub. Elm adamları "Apollo" missiyaları zamanı gətirilən Ay nümunələrini istifadə edərək, itmiş planetin haradan gəldiyini aydınlaşdırırlar.

Dramatik hadisə 4.5 milyard il əvvəl baş verdi: Theia adlı protoplanet Gənc Yerlə toqquşdu. Toqquşmanın nəticələri çox dəqiq idi – Yer kürəsinin ölçüsü, strukturu və orbiti dəyişdi, sonda isə kosmosdakı daimi yoldaşımız olan Ay meydana gəldi. Lakin Theia bu qəzadan sağ çıxmadığı üçün, onun kütləsi, tərkibi və Günəş Sisteminin hansı bölgəsindən gəldiyi ilə bağlı suallar illərlə cavabsız qalırdı. Yeni elmi araşdırma *Science* jurnalında dərc edilib və Theia’nın tərkibinin bərpasında ən vacib addım hesab olunur. Tədqiqatın həmmüəllifi Thorsten Kleine qeyd edir ki, bir cismin tərkibi onun bütün formalaşma tarixini, o cümlədən mənşə yerini özündə saxlayır.

Planetlərin keçmişi haqqında məlumat əldə etmək üçün müəyyən metal izotoplarının nisbətlərindən istifadə edilir. İzotoplar eyni elementin fərqli neytron sayına malik versiyalarıdır. Günəş Sisteminin erkən mərhələlərində bu izotoplar fəzada bərabər paylanmamışdı. Nəticədə, Günəşə yaxın yerləşən materialların izotop nisbətləri kənardakılardan fərqlənirdi. Buna görə də, cismin izotop tərkibi onun ilkin yaranma bölgəsi haqqında dəqiq məlumat daşıyır. Yeni tədqiqat zamanı, elm adamları 15 Yer nümunəsi və "Apollo" missiyaları ilə gətirilmiş altı Ay nümunəsində dəmir izotoplarının nisbətini əvvəllər görünməmiş dəqiqliklə ölçdülər. Bu nəticələr, daha əvvəl xrom, kalsium, titan və zirkonium izotopları üzrə aparılmış işlərlə üst-üstə düşürdü: Yer və Ayda bu nisbətlər arasında ölçülə bilən fərq yoxdur.

Komanda, Theia haqqında daha çox öyrənmək üçün Yer-Ay sistemini geriyə həll edilə bilən bir tapmaca kimi nəzərdən keçirdi. Onlar identik izotopik imzaları nəzərə alaraq, mümkün Theia tərkiblərinin, ölçülərinin və erkən Yer xüsusiyyətlərinin müxtəlif kombinasiyalarını sınaqdan keçirdilər. Məsələn, Yerin metallik nüvəsi formalaşarkən dəmir və molibden kimi elementlər daxilə doğru hərəkət etmişdi. Buna görə də Yerin mantiyasında indi tapılan dəmirin nüvə formalaşdıqdan sonra, yəni çox güman ki, Theia tərəfindən çatdırıldığı düşünülür. Aparılan analizlər və hesablamalar nəticəsində ən inandırıcı ssenari ortaya çıxdı. Tədqiqatın əsas müəllifi Timo Hopp qeyd edir ki, Yer və Theia’nın tikinti materiallarının çoxu daxili Günəş Sistemindən gəlib və onların çox güman ki, qonşu olublar. Məlumatlar göstərir ki, Theia’nın tərkibindəki bəzi materiallar Yerin öz mənbə bölgəsindən daha da Günəşə yaxın yerdən gəlib. Bu, Theia’nın toqquşmadan əvvəl Yerin orbitindən daxildə formalaşdığı ehtimalını gücləndirir.