Yeni Araşdırma: Qədim Misirin Akhetaten Şəhərində Taun Epidemiyası Heç Olmaya Bilər

Akhetaten taunu çoxdan bəri Qədim Misirin qısa ömürlü paytaxtının sirli şəkildə tərk edilməsinin mümkün səbəbi kimi göstərilirdi. Lakin Dr. Gretchen Dabbs və Dr. Anna Stevensin apardıqları yeni arxeoloji təhlil göstərir ki, bu fəlakət Akhetatenə heç vaxt təsir etməyə bilər. Onların araşdırması American Journal of Archaeology jurnalında dərc edilib.

Bu gün Amarna kimi tanınan Akhetaten, dördüncü Amonhotep kimi tanınan firon Axenatenin hakimiyyəti dövründə salınıb. Firon tək bir tanrıya - Günəş tanrısı Atenə sitayiş etməsi ilə məşhur idi.

Axenaten, köhnə dindən uzaqlaşmaq üçün Misir krallığının Akhetaten adlı yeni paytaxtını və iqamətgahını yaratdı. Lakin şəhər uzun müddət məskunlaşmadı. Axenatenin ölümündən qısa müddət sonra, təxminən 20 il fəaliyyət göstərdikdən sonra demək olar ki, tamamilə tərk edildi.

Bəziləri Axenatenin qəribə qərarlarının və şəhərin bu qədər tez tərk edilməsinin səbəbini epidemiya ilə əlaqələndirirdilər. Epidemiyaya dair dəlillər əsasən mətn qaynaqlarından gəlir, çünki arxeoloji sübutları tapmaq çox çətindir.

Mətn sübutları arasında Hittit taun duaları var. Bu dualar Hittit imperiyasına Misir hərbi əsirləri tərəfindən gətirilən epidemiyadan bəhs edir. Həmçinin Amarnadan tapılan məktublar Megiddo, Biblos və Sumurda xəstəlik ocaqlarının olduğunu göstərir. Lakin ən vacib məqam odur ki, bu mətnlərin heç biri birbaşa Akhetatendə epidemiyanın baş verdiyini göstərmir.

Buna görə də Dr. Dabbs və Dr. Stevens Akhetatenə taunun təsir edib-etmədiyini öyrənmək üçün şəhərin və ətrafdakı qəbiristanlıqların sistemli arxeoloji və bioarxeoloji təhlilini aparıblar.

Dr. Dabbs izah edir ki, bu iş sadəcə Misirşünaslıq mənbələrindən kənara çıxır və Amarna (Akhetaten) məlumatlarına fokuslanır. O deyir ki, arxeologiya sahəsindəki son işlər, epidemiyadan zərər çəkmiş bir şəhərdə nələr gözləməli olduğumuza dair bir "gözlənti çərçivəsi" yaradıb. Bu çərçivəyə əsasən, epidemiya tikinti işlərindən tutmuş dəfn qaydalarına və demoqrafiyaya qədər bütün sistemlərə təsir edir.

Tədqiqatçılar bu gözləntiləri Amarnadakı vəziyyətlə müqayisə etdilər. Doktor Dabbs bildirir: "Amarnadan əldə etdiyimiz məlumatları – mətn, arxeoloji və bioloji məlumatları – yüksək ölüm səviyyəsinə səbəb olan bir epidemiyanın baş verdiyi təqdirdə görəcəyimiz modellərlə müqayisə etdik. Və dəfələrlə gördük ki, şəhərdəki vəziyyət gözlənilən modellərə uyğun gəlmir."

Akhetaten şəhərinin ətrafında əhali üçün nəzərdə tutulmuş dörd qəbiristanlıq yerləşir. 2005-2022-ci illər arasında aparılan qazıntılarda bu işə daxil edilən 889 qəbir aşkar edilib.

Sümüklər üzərində aparılan analizlər göstərir ki, stress əlamətləri - məsələn, yetkinlərdə qısa boy, onurğa travması, diş inkişafının pozulması və oynaq xəstəlikləri - daha çox epidemiya xəstəliklərindən deyil, iqtisadi və sosial çətinliklərdən qaynaqlanıb. Xəstəlik əlamətləri nadir tapılıb; vərəm yalnız yeddi fərddə müəyyən edilib.

Dəfn edilən cəsədlərin əksəriyyəti mumiyalanmamışdı, lakin dəfn əşyaları, toxuculuq məhsulları və həsir tabutlarla basdırılmışdı. Üstəlik, qəbir vəziyyətləri qeyri-adi və ya nizamsız deyildi. Bu da böyük ölüm halında gözləniləcək tələsik dəfn prosesinin baş vermədiyini göstərir.

Epidemiyaya işarə edə biləcək ən diqqətçəkən dəyişiklik çoxlu sayda birlikdə dəfn hallarının qeyri-adi dərəcədə çox olması idi. Ancaq demoqrafik modellər göstərir ki, bu, böhran idarəçiliyindən çox, mədəni bir niyyət nəticəsində baş verib. Xüsusilə, yetkin qadınlarla uşaqların tez-tez bir yerdə dəfn edilməsi buna sübutdur.

Ən əsası, paleodemoqrafik modelləşdirmə ümumi dəfn sayının şəhər əhalisi üçün gözlənilən həddə olduğunu göstərdi. Bu, epidemiyanın baş verdiyi halda mümkün olmazdı. Nəhayət, şəhərin tərk edilməsi nümunəsi epidemiya ssenarisinə uyğun gəlmir. Tərk etmə prosesi sistemli şəkildə həyata keçirilib; əşyalar səliqəli şəkildə yığılıb və Axenatenin ölümündən sonra da məskunlaşma davam edib, baxmayaraq ki, əhali azalıb. Bütün bu məlumatları nəzərə alsaq, Axenatenin hakimiyyəti dövründə orada epidemiya baş verməsi inandırıcı görünmür.

Doktor Dabbs bu nəzəriyyənin niyə bu qədər uzun müddət davam etdiyini də izah edir: "Bu, məsələyə çox tənqidi yanaşmasanız, məntiqli görünən hallardan biridir. Ədalətli olmaq lazımdır ki, son vaxtlara qədər Amarnada epidemiyanın olub-olmamasını dərindən qiymətləndirmək üçün lazımi məlumatlar yox idi."

O, Misirşünaslıq mənbələrində Amarnanı və Kral ailəsini "taun" və ya "xəstəlik" kimi qorxulu sözlərlə əlaqələndirən çoxlu işarələr olduğunu qeyd edir: məsələn, Amarna Məktublarında taunun qeyd edilməsi, Hittit Taun Duaları, və ya hətta Kral ailəsinin bəzi üzvlərinin Amarnada ölməsi. O əlavə edir: "Bu, Amarnanı və Kral ailəsini xəstəliklərlə əlaqələndirən dolayı sübutlar şəbəkəsi yaradır... Bu əlaqə toxumu bir dəfə əkildikdən sonra, təkrarlanma yolu ilə 'fakt' halına gəldi."

Dr. Dabbs həmçinin vurğulayır ki, Akhetatendə epidemiya təsdiqlənməsə də, bu, Hittit epidemiyasının baş vermədiyini ifadə etmir. "Hittit taun duaları onların krallığında baş verənlərin dürüst əksi ola bilər. Ola bilsin ki, xəstəlik Misir əsirləri qrupu vasitəsilə yayılıb."

Nəticə olaraq deyir: "Bu məqalə ilə vurğulamaq istədiyimiz əsas məqam odur ki, istənilən qədim məkan üçün spesifik arqumentlər qurarkən, zaman və coğrafi cəhətdən fərqli yerlərdən gələn məlumatları istifadə edərkən çox ehtiyatlı olmalıyıq."