İqtisadi Əlaqələr Artdıqca: Türkiyənin Uyğur Türklərinə Dəstəyi Niyə Zəiflədi?

Türkiyə Uyğur türklərini etnik və mədəni baxımdan özünə yaxın xalq hesab edir. Türkiyə Cümhuriyyəti Prezidentinin gerbindəki "16 Türk Dövləti" arasında hələ VIII əsrdə Orta Asiyada hökm sürmüş Uyğur Xaqanlığı da yer alır. Lakin son illərdə Çin Xalq Respublikasının Sincan Uyğur Muxtar Vilayətindəki hərəkətləri Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) narahatlığına səbəb olmuşdu. Çin hökuməti uyğurları "məcburi saxlamaqla", "işlətməklə" və onlara "mədəni assimilyasiya" tətbiq etməklə ittiham olunur. 2022-ci ildə Türkiyə də daxil olmaqla, 50 BMT üzv ölkəsi Çinə müraciət edərək, Sincandakı fəaliyyətlərin "ağır və sistematik insan hüquqları pozuntuları" olduğunu bildirmiş və özbaşına həbs edilən bütün uyğur türklərinin azad edilməsini tələb etmişdi. Pekin isə bütün bu tənqidləri rədd edir, onları "daxili işlərə müdaxilə" adlandırır və kampları "terrorla mübarizə" çərçivəsində qurulmuş "peşə təlim mərkəzləri" kimi izah edir.

Lakin, Türkiyənin Çin ilə iqtisadi əlaqələrini dərinləşdirməsi səyləri ilə birlikdə, Ankara rəhbərliyinin Uyğur türklərinə verdiyi açıq dəstək zamanla azalmağa başladı. Bir vaxtlar açıq şəkildə səsləndirilən tənqidlər artıq simvolik ifadələrə, BMT Baş Assambleyasındakı qısa cümlələrə və ya ikitərəfli görüşlərdəki məhdud qeydlərə endirilib. Bu dəyişiklik hökumətə yaxın və müxalif media qurumlarının mövzuya yanaşmasında da özünü göstərir. Təhlillər bəzi qurumlarda Uyğur hüquq pozuntuları ilə bağlı xəbərlərin sayının 2014-cü ildəki 10-dan 2022-2023-cü illərdə sıfıra düşə biləcəyini göstərir. Ekspertlər hesab edirlər ki, Türkiyə mediasının mövzunu daha az işıqlandırması nəticəsində ictimaiyyətin uyğurların problemlərinə olan marağı azalıb və 2000-ci illərin əvvəllərində müşahidə edilən kütləvi nümayişlər artıq təşkil edilmir.

Siyasi ritorikadakı yumşalma, iki ölkə arasındakı iqtisadi münasibətlərin sürətli artımı ilə eyni vaxta təsadüf edir. Ötən il Türkiyə ilə Çin arasındakı ticarət həcmi təxminən 49,4 milyard dollar təşkil edib. Çin, Rusiyadan və Almaniyadan əvvəl, Türkiyənin ən böyük idxal mənbəyidir. Son illərdə Çin şirkətləri Türkiyəyə böyük həcmdə sərmayələr yatırıb; bunlara 2015-ci ildə 920 milyon dollarlıq liman sərmayəsi, Trendyol-un 75%-nin 728 milyon dollara alınması (2018) və Alibaba qrupunun 2023-cü ildə elan etdiyi 2 milyard dollarlıq əlavə sərmayə planları daxildir. Həmçinin, 2024-cü ildə Çinli elektrikli nəqliyyat vasitələri nəhəngi BYD ilə Manisada 1 milyard dollarlıq zavod qurulması barədə saziş imzalanıb. Bu iqtisadi əlaqələr, nüvə enerjisi və təbii ehtiyatlar sahələrində imzalanan strateji layihələr və razılaşmalarla tamamlanır. Ankara eyni zamanda, Asiya ilə Avropa arasında körpü olmaq məqsədilə reallaşdırdığı Orta Dəhliz Layihəsini Çinin "Bir Kəmər, Bir Yol Təşəbbüsü" ilə uyğunlaşdırmağı hədəfləyir.

Türkiyənin rəsmi mövqeyindəki dönüş illər ərzində aydın görünür. 2009-cu ildə Baş nazir Rəcəb Tayyib Ərdoğan Sincandakı hadisələri "vəhşət" və "adətən bir soyqırım" kimi xarakterizə etmişdi. Lakin 2012-ci ildə Çinə səfəri ərəfəsində "keçmişdə yaşananları yenidən qaşımaq doğru olmaz" demişdi. Ən kəskin diplomatik reaksiya isə 2019-cu ildə Xarici İşlər Nazirliyinin verdiyi açıqlama oldu. Həmin açıqlamada "bir milyondan çox Uyğur türkünün toplama düşərgələrində saxlanılması inkarolunmaz fakt halını alıb" ifadəsi istifadə olunmuş və bu, "böyük bir insanlıq dramı" kimi qiymətləndirilmişdi. Ekspertlər, sonrakı illərdəki ehtiyatlı yanaşmanın, Türkiyənin yürütdüyü "balanslaşdırma siyasəti" ilə bağlı olduğunu düşünürlər. Bu siyasət çərçivəsində, maliyyə dəstəyi almaq üçün daxili güzəştlər verilir və beynəlxalq təşkilatlarda simvolik bəyanatlar verilir. Mütəxəssislər 2017-ci ildə imzalanan, lakin Türkiyə Böyük Millət Məclisində hələ də təsdiqlənməyən "Cinayətkarların Təhvil-Təslim Sazişi"nin ləngiməsini də hökumət daxilindəki fərqli yanaşmaların nəticəsi kimi görürlər.

Dövlətin mövqeyindəki bu dəyişiklik, Türkiyədə yaşayan təxminən 43,500 nəfərlik Uyğur icmasını narahat edir. Çin düşərgələrində yaxınları əziyyət çəkən akademiklər Türkiyə mediasında 2020-ci ildən bəri uyğurlarla bağlı xəbərlərin çıxmadığını bildirirlər. Uyğurlar Türkiyədən Çinlə əlaqələri kəsməsini tələb etmirlər; onlar sadəcə, Ankara hökumətinin Pekinlə daha ləyaqətli, iradəli və balanslı münasibət qurmasını istəyirlər. Məsələn, Krım məsələsində Türkiyənin Rusiyanın ilhaqını qəbul etmədiyi halda, strateji əlaqələri qoruyub saxlamasını uğurlu diplomatiya nümunəsi kimi göstərirlər. Onlar hesab edirlər ki, Türkiyənin uyğurlara daha çox sahib çıxması, onlarda ümidin qalmasını təmin edəcək, eyni zamanda Yaxın Şərq və digər İslam ölkələrini Türkiyədən nümunə götürməyə həvəsləndirəcək ki, bu da Çin üzərində ciddi təzyiq yaratmağa kömək edəcək.