Astronomlar İki Günəş Ətrafında Fırlanan Üç Yer Ölçülü Planet Tapdı: Köhnə Nəzəriyyələr Alt-Üst Oldu

Beynəlxalq elm adamları qrupu Yerdən təxminən 190 işıq ili uzaqlıqda yerləşən TOI-2267 adlı qoşa ulduz sistemində üç Yer ölçülü planetin kəşfini təsdiqləyib. *Astronomy & Astrophysics* jurnalında dərc olunan bu mühüm tapıntı, planetlərin əvvəllər çox xaotik sayılan qoşa ulduz sistemlərində necə formalaşıb sabit qala biləcəyinə dair yeni fikirlər verir. Liege Universitetindən (ULiège) olan tədqiqatçı və məqalənin baş müəllifi Sebastián Zúñiga-Fernández bu sistemi xüsusilə maraqlı hesab edir. O, "Analizimiz fərqli bir planetar düzülüş göstərir: iki planet bir ulduzun qarşısından keçir (tranzit edir), üçüncüsü isə yoldaş ulduzun qarşısından keçir," deyə açıqlayır. Bu o deməkdir ki, TOI-2267 qoşa ulduz sistemi hər iki ulduzunun ətrafında keçən planetlərə sahib olduğu bilinən ilk sistemdir.

TOI-2267 sistemi sıx bir orbitdə bir-birinə bağlı olan iki ulduzdan ibarətdir. Astronomlar bu tip sistemlərə "sıx qoşa sistem" deyirlər. Belə sistemlərdəki güclü cazibə qüvvələri adətən planetlərin yaranmasını çətinləşdirir və hətta pozur. Buna baxmayaraq, tədqiqatçılar burada qısa orbitlərdə üç Yer ölçülü planet aşkar ediblər. Bu gözlənilməz nəticə, qaya tipli dünyaların mövcud ola biləcəyi yerlər haqqında illərdir qəbul edilən nəzəriyyələrə ciddi meydan oxuyur. Tədqiqatın həmmüəllifi və Instituto de Astrofísica de Andalucía (IAA-CSIC) təmsilçisi Francisco J. Pozuelos qeyd edir ki, bu kəşf bir neçə rekordu qırır. Pozuelosun sözlərinə görə, bu, planetləri olan ən sıx və ən soyuq ulduz cütüdür, eyni zamanda hər iki komponentin ətrafında tranzit qeydə alınan ilk sistemdir.

Bu kəşfin ilkin məlumatları NASA-nın TESS kosmik teleskopu tərəfindən əldə edilib. ULiège və IAA-CSIC-dəki astronomlar özlərinin hazırladığı SHERLOCK proqram təminatından istifadə edərək ilk iki planeti müəyyənləşdirdilər. Bu ilkin aşkar tapıntıların təsdiqlənməsi üçün yerüstü müşahidələrin keçirilməsini zəruri etdi. Təsdiqləmə prosesi bir neçə rəsədxananın böyük səylərini tələb etdi. Liege Universiteti tərəfindən idarə olunan SPECULOOS və TRAPPIST teleskopları ən vacib alətlər arasında idi. Bu robotik cihazlar soyuq və zəif ulduzların ətrafındakı kiçik ekzoplanetləri aşkar etmək üçün dizayn edilib və planetlərin xüsusiyyətlərini detallı öyrənməyə kömək etdi. Zúñiga-Fernández bildirir ki, belə bir sıx qoşa sistemdə Yer ölçülü planetlər tapmaq, mürəkkəb mühitlərdə planet formalaşması modellərinin həddini sınaqdan keçirmək üçün unikal bir imkandır.

Bu cür sistemlər planetlərin qoşa ulduzların ətrafında necə əmələ gəldiyi və orada necə mövcudluğunu qoruduğu haqqında bir sıra yeni suallar ortaya çıxarır. Pozuelos bu sistemi "qaya planetlərinin ekstremal dinamik şəraitdə, əvvəllər sabitliklərinin pozulacağını düşündüyümüz yerlərdə necə sağ qala biləcəyini anlamaq üçün əsl təbii laboratoriya" adlandırır. Gələcəkdə Ceyms Vebb Kosmik Teleskopu (JWST) və yeni nəsil yerüstü rəsədxanalarla aparılacaq müşahidələr daha çox detal aşkar edəcək. Alimlər bu müşahidələr sayəsində planetlərin kütlələrini, sıxlıqlarını və atmosfer tərkiblərini dəqiqləşdirməyə çalışacaqlar. Nəticə etibarı ilə, bu kəşf TESS kimi kosmik cihazlardan alınan məlumatları SPECULOOS və TRAPPIST kimi dəqiq yerüstü alətlərlə birləşdirməyin elmi dəyərini bir daha sübut edir. Bu yanaşma qalaktikamızdakı planetar sistemlərin yaranma və təkamülü barədə biliklərimizi artırmağa davam edir.