Pasxa Adasında Moai Heykəllərini Mərkəzləşdirilməmiş Qruplar Oyub - 3D Skanlama Yeni Dəlillər Təqdim Edir

“PLOS One” jurnalında 26 noyabr 2025-ci ildə yayımlanan yeni tədqiqat Pasxa adasında (Rapa Nui) yerləşən məşhur daş fiqurların vahid mərkəzi nəzarət altında deyil, bir çox müstəqil qrup tərəfindən yaradıldığını ortaya qoydu. Binghamton Universitetindən Carl Philipp Liponun rəhbərlik etdiyi araşdırma qrupu, yerli icmaların bu abidələrin hazırlanmasına necə töhfə verdiyini yoxlayıb. Rapa Nui, XIII əsrdən başlayaraq Polineziya köçkünləri tərəfindən hazırlanmış yüzlərlə Moai heykəli ilə tanınır. Əvvəlki arxeoloji işlər də adanın vahid siyasi sistemdən çox, kiçik ailə qruplarının məskəni olduğunu göstərirdi. Bu tarixi fon heykəltəraşlıq işlərinin də desentralizasiya (mərkəzləşdirilməmiş) struktura uyğun olub-olmadığını araşdırmağa təkan verib. Bu nəticələr Moai heykəllərinin yaranma prosesinə yeni bir baxış gətirir.

Alimlər bu iş üçün Moai heykəllərinin əsas mənbəyi olan Rano Raraku karxanasının 11 mindən çox fotoşəkilini toplayıblar. Bu şəkillər birləşdirilərək yüksək dəqiqlikli 3D rekonstruksiya yaradılıb. Model, istehsalın müxtəlif mərhələlərində qorunub saxlanılan yüzlərlə Moai fiqurunu əhatə edirdi. Modelin təhlili nəticəsində qrup 30 fərqli daşoyma sahəsi müəyyən etdi. Hər bir sahədə fərqli oyma üsulları müşahidə olunur. Əlavə tapıntılar göstərir ki, hazır və ya yarımçıq vəziyyətdə olan Moai heykəlləri karxanadan bir neçə müstəqil yol vasitəsilə daşınırdı.

Bu nümunələr bir yerdə götürüldükdə, heykəllərin yaradılmasının adanın ümumi sosial təşkilatlanmasını əks etdirdiyini, yəni mərkəzləşmiş nəzarət əvəyinə müstəqil şəkildə həyata keçirildiyini irəli sürür. Bu tapıntılar, bu miqyasda böyük layihələrin həyata keçirilməsi üçün ciddi iyerarxiyanın və ya vahid əlaqələndirici orqanın tələb olunduğu barədə uzun müddət qəbul edilmiş fərziyyəni şübhə altına alır. Moai heykəlləri arasındakı oxşarlıqlar, ehtimal ki, birgə, koordinasiyalı əməkdaşlıqdan deyil, ortaq mədəni biliklərin paylaşılmasından irəli gəlirdi.

Müəlliflər izah edirlər ki, Pasxa Adasının "sirri" əsasən araşdırmaçıların fərziyyələri qiymətləndirməsinə imkan verəcək açıq və ətraflı sübutların olmamasından qaynaqlanır. Bu model, demək olar ki, 1000 heykəlin mərkəzi karxanası olan Rano Rarakunun ilk yüksək keyfiyyətli 3D modeli olmaqla, bu nəhəng meqalitik fiqurların təşkilati və istehsal proseslərinə aydınlıq gətirir. Yeni karxana modeli UNESCO-nun Ümumdünya İrsi Saytı olan bu ərazidə mədəni idarəetməyə rəhbərlik edə biləcək vacib məlumat bazası təqdim edir. Bu metodlar gələcəkdə digər arxeoloji yerlərin öyrənilməsi üçün də istifadə edilə bilər.