Qitə Parçaları Mantiyada Əriyərək Okean Vulkanlarını Necə Qidalandırır: Yeni Geoloji Kəşf

Yer elmləri sahəsində çalışan alimlər planetimizin səthi altında okeanlardakı vulkanik fəaliyyəti qidalandıran heyrətamiz və yavaş bir prosesin üstünü açıblar. Sauthempton Universitetinin tədqiqatçıları müəyyən ediblər ki, qitələrin parçaları tədricən alt hissədən qoparaq okean mantiyasına - dəniz dibinin altında yerləşən isti, əsasən bərk qata çəkilir. Bu yeni mexanizm kəşf edildikdən sonra, həmin qitə materialı on milyonlarla il ərzində vulkan püskürmələrini aktiv saxlaya bilir.

Bu tapıntı uzun müddətdir mövcud olan geoloji müəmmanı həll edir: böyük okeanların ortasında yerləşən, lakin tektonik plitə sərhədlərindən uzaqda olan bəzi okean adalarında niyə qitələrə xas kimyəvi imzalar müşahidə olunur. Əvvəllər geoloqlar bu zənginləşdirilmiş elementlərin ya tektonik plitələr batarkən mantiyaya daxil olan okean çöküntülərindən, ya da yuxarı qalxan isti qaya sütunları – mantiya şleyflərindən qaynaqlandığını düşünürdülər. Lakin bu izahatların məhdudiyyətləri var idi. Bəzi vulkanik bölgələrdə təkrar emal olunmuş qabığa dair sübut yox idi, digərləri isə mantiya şleyfləri ilə işləmək üçün çox səthi və sərin görünürdü.

Sauthempton Universitetinin Yer Elmləri professoru və araşdırmanın əsas müəllifi Tomas Gernon deyir ki, alimlər onilliklərdir okeanların altındakı mantiyanın bəzi hissələrinin qəribə şəkildə çirklənmiş göründüyünü bilirdilər. O, əlavə edir: "Sanki qədim qitə parçaları oraya düşüb. Ancaq bu qədər qitə materialının oraya necə gəldiyini tam izah edə bilmirdik." Tədqiqatçılar indi yeni bir mexanizm irəli sürürlər: qitələr təkcə səthdə ayrılmır, həm də alt hissədən qopur. Üstəlik, bu, alimlərin əvvəllər mümkün hesab etdiklərindən qat-qat böyük məsafələrə yayılır.

Bu fərziyyəni yoxlamaq üçün komanda, tektonik qüvvələr tərəfindən dartılarkən mantiyanın və qitə qabığının necə davrandığını yenidən yaradan kompüter simulyasiyaları qurdu. Nəticələr göstərir ki, qitələr parçalanmağa başlayanda, Yerin dərinliklərindəki güclü gərginliklər yavaş hərəkət edən "mantiya dalğasına" səbəb olur. Bu hərəkət qitələrin əsasında, 150-200 kilometr dərinlikdə yayılır, onların dərin köklərindən materialı tədricən soyur və qoparır. Proses inanılmaz dərəcədə yavaş – təxminən ilbiz sürətinin milyonda biri qədərdir. Lakin zaman keçdikcə, ayrılmış bu fraqmentlər okean mantiyasına 1000 kilometrdən çox məsafəyə aparılır və on milyonlarla il müddətinə vulkanik fəaliyyəti təmin edir.

Komanda öz modelini dəstəkləmək üçün Hind okeanı Seamont Əyaləti kimi bölgələrdən kimyəvi və geoloji məlumatları təhlil etdi. Bu vulkanik formasiyalar zənciri 100 milyon ildən çox əvvəl superqitə olan Qondvananın parçalanmasından sonra ortaya çıxmışdı. Araşdırmalar göstərir ki, Qondvana ayrıldıqdan qısa müddət sonra qitə materialı ilə qeyri-adi dərəcədə zəngin olan maqma səthə püskürdü. Zaman keçdikcə, qitələrin altından gələn material axını azaldıqca, bu kimyəvi imza tədricən soldu. Əhəmiyyətli odur ki, bu proses dərin mantiya şleyfinin iştirakı olmadan baş vermişdir ki, bu da belə vulkanizmin mənbəyi haqqında köhnə fərziyyələrə meydan oxuyur. Professor Gernon bildirir ki, bu kəşf Yerin mantiya tərkibini formalaşdıran tamamilə yeni bir mexanizmə işarə edir. Mantiya dalğaları qitə materialı topalarını okean mantiyasına daşıya bilir, bu da qitələr parçalandıqdan uzun müddət sonra davam edən kimyəvi iz buraxır. Əvvəlki tədqiqatlar göstərir ki, bu yavaş hərəkət edən mantiya dalğaları hətta almaz püskürmələrini tetikləyə və tektonik sərhədlərdən uzaqda yerləşən əraziləri də yenidən formalaşdıra bilər.