Geomaqnit fırtına nədir? Günəş partlayışları necə yaranır və kritik infrastruktura təsirləri

Mütəxəssislər bildirirlər ki, Günəşdə baş verən kütləvi koronal atılmalar (KKA) və alışmalar Yerin maqnit sahəsini sarsıtmağa qadir gücdədir. Bu cür hallar xüsusilə həssas insanlarda başağrısı, halsızlıq, ürək döyüntülərinin artması və yuxu pozğunluqları kimi təsirlərə səbəb ola bilər. Geomaqnit fırtına Günəşdəki güclü partlayışlar nəticəsində kosmosa yayılan yüklü hissəciklərin Yerin maqnit sahəsi ilə qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində yaranan qeyri-adi təbiət hadisəsidir. Kosmos havası adlanan bu fenomen həm heyrətamiz, həm də potensial olaraq təhlükəlidir. O, möhtəşəm Şimal işıqlarına səbəb olsa da, eyni zamanda rabitə sistemləri, elektrik xətləri və peyklər üzərində ciddi fəsadlar yarada bilər.

Bəs Günəşdəki partlayışlar fırtınaya necə çevrilir? Günəşin səthində zaman-zaman “günəş ləkələri” adlanan sıx maqnit sahəsi zonaları əmələ gəlir. Bu zonalarda toplanan enerji qəfil sərbəst buraxıldıqda, “koronal kütləvi atılma” adlanan böyük plazma partlayışları baş verir. Bu partlayışlar zamanı kosmosa atılan milyardlarla ton yüklü hissəciklər saniyədə yüzlərlə kilometr sürətlə hərəkət edir. Əgər bu plazma buludları Yerə doğru gələrsə, planetimizin maqnit qalxanı olan maqnitosferə çırpılır. Adətən Yerin maqnit sahəsi bu hissəcikləri yayındırır, lakin güclü Günəş fırtınası zamanı bu qoruyucu qalxan çətinliklə üzləşir. Yaranan enerji tarazlığının pozulması maqnit sahəsinin müvəqqəti olaraq dağılmasına və geomaqnit fırtınanın başlanmasına gətirib çıxarır.

Alimlər geomaqnit fırtınalarının gücünü ölçmək üçün K-indeksi və G-təsnifatı kimi fərqli göstəricilərdən istifadə edirlər. K-indeksi Yerin maqnit sahəsindəki sapmaları rəqəmsal olaraq ifadə edir və 0-dan 9-a qədər dəyişir; dəyər nə qədər yüksək olsa, fırtına bir o qədər güclü sayılır. G-təsnifatı isə fırtınanın Yer üzərindəki təsirlərinə görə müəyyən edilir. G1 sinfi yüngül fırtınanı göstərir, G5 sinfi isə son dərəcə güclü və potensial olaraq dağıdıcı təsirlərə səbəb ola biləcək hadisəni təsvir edir. Bu hadisələrin ən gözoxşayan nəticəsi göydə rəqs edən rəngli işıqlardır. Şimal (Aurora Borealis) və Cənub (Aurora Australis) Qütb Parıltıları Günəşdən gələn yüklü hissəciklərin atmosferdəki oksigen və azot atomları ilə toqquşması nəticəsində yaranır. Güclü fırtınalar zamanı bu işıqlar təkcə qütb bölgələrində deyil, nadir hallarda Türkiyənin şimal bölgələrində də müşahidə edilə bilər.

Geomaqnit fırtınalar təkcə gözəl mənzərə deyil, həm də müasir həyata ciddi təsir göstərə bilər. Fırtınalar zamanı Yerin səthində yaranan elektrik cərəyanları elektrik ötürmə xətlərində həddindən artıq yüklənməyə və transformator qəzalarına yol açır. Peyk sistemləri də yüksələn radiasiya səviyyəsi səbəbindən zərər görür. GPS sistemlərində sapmalar, radioda kəsintilər və təyyarələrin naviqasiya xətaları yarana bilər. Geomaqnit fırtınaların insan sağlamlığına təsiri tam təsdiqlənməyib, lakin bəzi araşdırmalar bu dövrlərdə başağrısı, yorğunluq və diqqət dağınıqlığı kimi əlamətlərin artdığını göstərir. Türkiyə orta enliklərdə yerləşdiyi üçün birbaşa təsirlənməsə də, beynəlxalq enerji şəbəkələrinə bağlı olduğundan dolayı təsirlər mümkündür. Odur ki, mütəxəssislər kosmik hava şəraiti məlumatlarını izləməyi və kritik infrastrukturu mümkün maqnit dalğalanmalarından qorumağı tövsiyə edirlər. Erkən xəbərdarlıq sistemləri ilə Günəş fəaliyyəti izlənir və gələcək kosmik təbiət hadisələrinə qarşı elmi və texnoloji hazırlıq ən güclü müdafiəmiz sayılır.