Peruda meşə sənayesi və xəstəliklərin təhlükəsi altında yaşayan təcrid olunmuş Mashco Piro tayfası

Tomas Anez Dos Santos Peru Amazonunda kiçik bir sahədə işləyərkən meşədən gələn addım səslərini eşitdi. O, ətrafının mühasirəyə alındığını görüb yerindəcə donub qalmışdı. Tomas bu anı belə izah edir: "Kimsə ayaq üstə durmuşdu və oxla nişan almışdı. Necəsə mənim burada olduğumu hiss etdi, mən də qaçmağa başladım." O, Mashco Piro tayfası ilə üz-üzə gəlmişdi. Onilliklərdir ki, kiçik Nueva Oceania kəndində yaşayan Tomas əslində xarici dünyaya qapalı, yadlardan qaçan bu köçəri xalqın qonşusu idi, lakin əvvəllər onları nadir hallarda görürdü. Mashco Piro bir əsrdən çoxdur ki, özünü kənar aləmdən tamamilə təcrid etməyi seçmiş bir qəbilədir. Onlar uzun kaman və oxlardan istifadə edərək ov edir, bütün ehtiyaclarını Amazon yağış meşələrindən qarşılayırlar. Tomas həmin qarşılaşma anını xatırlayaraq deyir: "Dairə çəkməyə və fit çalmağa başladılar. Heyvan səslərini, müxtəlif quş növlərinin səslərini təqlid edirdilər. Mən onlara 'nomole' (qardaş) deyə müraciət etdim. Sonra toplaşıb yaxınlaşdılar, biz də bu vaxt çaya doğru qaçdıq."

İnsan haqları təşkilatı Survival International-ın yeni hesabatına görə, bütün dünyada təcrid olunmuş şəkildə yaşayan ən azı 196 "təmas qurulmamış" icma var. Mashco Piro bu qruplar arasında ən böyüyü hesab olunur. Hesabat vurğulayır ki, əgər hökumətlər bu icmaları qorumaq üçün lazımi addımlar atmasalar, növbəti on il ərzində həmin qrupların yarısı yox ola bilər. Onların varlığına ən böyük təhlükələri meşə sənayesi, mədənçilik və neft şirkətləri yaradır. Bundan başqa, dini missionerlər və qarşılıqlı əlaqə axtaran sosial media fenomenləri də mədəni təhlükələr törədir. Yerli sakinlər bildirirlər ki, Mashco Piro tayfası son vaxtlar Nueva Oceania kəndinə daha tez-tez gəlməyə başlayıb. Nueva Oceania, Peru Amazonunun mərkəzində, Tauhamanu çayının sahilində, təxminən yeddi-səkkiz balıqçı ailəsindən ibarət kiçik bir kənddir və ən yaxın yaşayış məntəqəsinə qayıqla 10 saatlıq yoldadır. Bu ərazi rəsmi olaraq "təmas qurulmamış qruplar üçün qoruq" statusu daşımır və burada odun şirkətləri fəaliyyət göstərir. Tomas deyir ki, ağac kəsmə maşınları bəzən gecə-gündüz dayanmadan işləyir və Mashco Piro xalqı öz meşələrinin zərər görməsinə və məhv olmasına şahid olur. Nueva Oceania sakinləri bu vəziyyətlə bağlı mürəkkəb hisslər yaşayır; bir tərəfdən Mashco Piro oxlarından qorxsalar da, meşədə yaşayan "qardaşlarına" dərin hörmət bəsləyir və onları qorumaq istəyirlər.

Kənd sakinləri narahatdırlar ki, tayfanın dolanışıq mənbələrinin zərər görməsi zorakılıq hallarını artıracaq. Həmçinin, odunçularla təmas Mashco Piro qrupunu immunitetləri olmayan xəstəliklərə məruz qoya bilər. 2022-ci ildə iki odunçu balıq tutarkən Mashco Piro hücumuna məruz qaldı. Onlardan biri oxla yaralansa da xilas oldu, lakin digər şəxs bir neçə gün sonra bədəninə saplanmış doqquz oxla ölü tapıldı. Letitia Rodriqez Lopes, iki yaşlı qızı olan ana, meşədə meyvə yığarkən onların səsini eşitmişdi. O, bu hadisəni belə danışır: "Qışqırıqlar, çığırıqlar eşitdik. Sayları çox idi, sanki böyük bir qrup insan səs-küy salırdı. Meşəçilər və şirkətlər meşəni kəsdiyi üçün, bəlkə də qorxudan buradan qaçırlar və bizə yaxınlaşırlar. Onların bizə necə reaksiya verəcəyini bilmirik, məni əsl qorxudan da budur." Peru hökuməti təcrid olunmuş icmalarla əlaqə qurulmamasına dair ciddi təmas qurmamaq siyasəti yürüdür. Onlarla qarşılıqlı əlaqədə olmaq qanunla qadağandır. Bu siyasət, Braziliyada onillərlə davam edən yerli xalqların hüquqları uğrunda mübarizənin nəticəsidir. Məsələn, 1980-ci illərdə Perunun yerli Nahau xalqı xarici dünya ilə ilk təmas qurduqdan sonra əhalinin yarısı bir neçə il ərzində dünyasını dəyişdi. Femanad təşkilatından Issrail Aquisse qeyd edir ki, "Təcrid olunmuş yerli xalqlar çox həssasdırlar - epidemioloji baxımdan istənilən təmas onlara xəstəlik yoluxdura bilər; ən sadə xəstəliklər belə bu qrupları tamamilə məhv edə bilər. Mədəni cəhətdən də hər hansı müdaxilə onların həyatına və icmalarının rifahına ciddi zərbə vura bilər."

Mashco Piro tayfasının qonşusu olmaq bəzən böyük risklər daşıyır. Tomas kəndlilərin Mashco Pirolara kömək etmək və öz təhlükəsizliklərini təmin etmək üçün qəribə bir tədbir tapdı: o, tayfanın gəlib yığması üçün öz bağçasında bitkilər becərir. O deyir: "Kaş onların dilində bunu necə deyəcəyimi biləydim: 'Bu bananları götürün, bunlar sizə hədiyyədir. Pulsuz ala bilərsiniz, məni vurmayın'." Sərt meşələrin o tayında, 200 kilometr cənub-şərqdə vəziyyət fərqlidir. Manu çayı sahilində, Mashco Piro qrupunun rəsmi qoruq elan edilmiş ərazidə yaşayan başqa bir icması var. Peru Mədəniyyət Nazirliyi və FENAMAD burada "Nomole" adlanan nəzarət məntəqəsini idarə edir. Bu məntəqə 2013-cü ildə Mashco Pirolar və yerli sakinlər arasında ölümcül nəticələnən qarşıdurmalardan sonra yaradılıb. Mashco Pirolar burada daha tez-tez görünür, hətta həftədə bir neçə dəfə onlarla rastlaşmaq olur. Buradakı qrup Nueva Oceania yaxınlığındakılardan fərqlənir. Məntəqənin rəisi Antonio Triqoso Ydalqo deyir ki, onlar həmişə eyni yerdən çıxırlar, banan, manyok və ya şəkər qamışı istəyirlər. Əgər məntəqə heyəti cavab verməsə, onlar bütün günü orada oturub gözləyirlər. Rəsmilər bu vəziyyətin turist və ya yerli sakinlərin qayıqları ilə təmas yaratmaması üçün tayfanın istəklərini dərhal təmin etməyə çalışırlar. Onlar məntəqənin bağçasında tərəvəz yetişdirirlər və məhsul tükənərsə, yaxınlıqdakı kəndlilərdən istəyirlər. Bu metod indiyə qədər işə yarayıb və gərginliklər azalmışdır.

Mashco Pirolar özlərinə heyvan adları seçirlər. Məsələn, rəisin adı bal arısı mənasını verən Kamotolo, digər lider isə kərkəs mənasını verən Tkotko adlanır. Tayfa üzvləri xarici dünya ilə az maraqlansalar da, nəzarət məntəqəsinin işçilərinin şəxsi həyatları ilə maraqlanırlar, ailələri və harada yaşadıqlarını soruşurlar. Antonio bildirir ki, işçilərin geyimləri, xüsusən yaşıl və qırmızı idman geyimləri onların diqqətini çox çəkir. Buna görə də, işçilər onların yanına yaxınlaşanda cırıq-cırıq, köhnə paltarlar geyinirlər ki, tayfa üzvləri onların əyinlərindəkini almağa çalışmasınlar. Tayfanın geyimə yanaşması dəyişməkdədir. Əvvəllər öz ənənəvi geyimlərini geyinsələr də, indi bəziləri turist qayıqlarından aldıqları paltarları və çəkmələri geyinirlər. Lakin nəzarət məntəqəsinin işçiləri Mashco Pirolara meşədəki həyatları ilə bağlı suallar verdikdə, söhbət dərhal kəsilir. Onlar öz mədəni sirlərini qoruyurlar. Təhlükə altında olan yerli xalqlar olan Mashco Piroların 19-cu əsrin sonunda "kauçuk baronları" tərəfindən törədilən kütləvi qırğınlardan və ağır istismardan qaçaraq meşənin dərinliklərində sığınan yerli icmaların nəsilləri olduğu düşünülür. Təhlükəsizlikləri üçün ovçuluq və köçəriliyə keçmişlər.

Mashco Piroların ərazi rezervi ilə bağlı 2016-cı ildə irəli sürülən, Nueva Oceania-nı da əhatə edən qanun layihəsi qəbul edilsə də, heç vaxt qüvvəyə minmədi. Bu qanun layihəsinin qüvvəyə minməməsi səbəbindən meşələrin məhv edilməsi davam edir. FENAMAD-dan Issrail Aquisse deyir ki, tayfa üzvləri pəhrizlərini zənginləşdirmək üçün gəlib banan və ya manyok istəyirlər, lakin bəzi ailələr bunu etdikdən sonra aylarla, hətta illərlə yoxa çıxa bilirlər. Tayfanın Manu çayı yaxınlığındakı hissəsi yaxşı qorunsa da, hökumət bu ərazini qanunsuz mədənçiliyin yayıldığı bir bölgəyə bağlayacaq yol tikir ki, bu da yeni bir təhlükə mənbəyidir. Nəzarət məntəqəsinin rəhbəri Antonio əmindir ki, böyüklər xarici dünyaya daxil olmaq istəmirlər. O, vurğulayır: "Mənim buradakı təcrübəmə görə, onlar 'sivilləşmək' istəmirlər. Bəlkə uşaqları bunu istəyəcək. Amma yetkinlər qətiyyən istəmir. Hətta bizi də burada görmək istəmirlər." Tomas isə sonda ümid edir: "Onların da bizim kimi azad olmaları vacibdir. Bilirik ki, illər boyu sakitlik içində yaşayıblar, amma indi meşələri məhv edilir, əllərindən alınır."