Qərb Ölkələrinin Türkiyəyə Qarşı Müdafiə Sanksiyaları Tədricən Ləğv Edilir: Hansı Ölkələr Geri Addım Atıb?

Hazırda beynəlxalq şəraitin müdafiə və təhlükəsizlik məsələlərini diqqət mərkəzinə gətirməsi, son dövrlərdə bu sahələrdə mühüm irəliləyişlərə imza atan Türkiyənin əhəmiyyətini getdikcə artırıb. Avropanın müdafiə və təhlükəsizlik arxitekturasında daha fəal rol oynamaq istəyən Türkiyəyə qarşı tətbiq edilən məhdudiyyətlər yavaş-yavaş aradan qalxmaqdadır. Türkiyə üçün müdafiə sahəsində müsbət irəliləyiş əldə edilməsi üçün hazırkı şərait əvvəlki illərə nisbətən daha əlverişli olsa da, maneələr tamamilə yox olmayıb. Avropa Birliyi (AB) ölkələri arasında Türkiyəyə ən sərt məhdudiyyətləri tətbiq edənlərdən biri Almaniya idi. 2019-cu ildə Türkiyənin Suriyanın şimalında həyata keçirdiyi "Barış Pınarı" Hərəkatından sonra Almaniya quruda, dənizdə və havada istifadə edilən hərbi texnika elementlərini əhatə edən məhdudiyyətləri qüvvəyə mindirmişdi. Lakin dəniz qüvvələrinə tətbiq olunan məhdudiyyətlər artıq qüvvədə deyil. Hava qüvvələri sahəsində isə "Eurofighter" döyüş təyyarələrinin satışı ilə bağlı əldə olunan razılaşma nəticəsində əhəmiyyətli dərəcədə irəliləyiş qeydə alınıb. Buna baxmayaraq, "Altay" tanklarının əsas diqqət mərkəzində olduğu quru qoşunları ilə bağlı problemlər hələ də tam həllini tapmayıb.

Bir çox Avropa ölkəsi diplomatik addımları və ya NATO üzvlüyü proseslərini nəzərə alaraq məhdudiyyətləri aradan qaldırmağa başlayıb. 2019-cu ildə Türkiyəni hədəf alan məhdudiyyətləri tətbiq edən İsveç, bir müddət bütün hərbi məhsulların ixrac icazələrini ləğv etsə də, NATO üzvlük prosesində geri addım ataraq 2022-ci ilin sentyabrında bütün qadağaları qaldırdı. Oxşar proses Finlandiya ilə də yaşandı. Bu ölkə Türkiyəyə hərbi texnika ixracına embarqo tətbiq edirdi, lakin Ankara tərəfindən embarqoların qaldırılması şərti irəli sürüldükdən sonra 2023-cü ilin yanvarında Türkiyə müdafiə sənayesinə qarşı sanksiyaları dayandırdı. AB-nin təşviq etdiyi məhdudiyyətləri tətbiq edən ölkələr arasında Niderland da vardı və onun tədbirləri uzun müddət qüvvədə qaldı. Niderland hökuməti 2023-cü ildə bu məhdudiyyətlərə son qoymaq qərarını verdi. Belçika ilə də müəyyən çətinliklər mövcud idi. Bu ölkədən qaynaqlanan problemlər xüsusilə A400 hərbi nəqliyyat təyyarələrinin hissələri ilə bağlı idi. Aparılan təmaslar nəticəsində Belçika da ötən aylarda məhdudiyyətlərdən əl çəkdi.

"Barış Pınarı" Hərəkatından sonra sanksiyalara qoşulan ölkələrdən biri də Fransa idi. Türkiyənin bir zamanlar yaxından maraqlandığı Fransa-İtaliya istehsalı olan SAMP-T hava hücumundan müdafiə sistemləri ilə bağlı başlanmış proses bu ölkə tərəfindən dayandırılıb. Prosesi canlandırmaq üçün bəzi təmaslar qurulsa da, Fransanın mövqeyində nəzərəçarpacaq dəyişiklik yoxdur. Məhdudiyyətləri davam etdirən ölkələr arasında Danimarka da yer alır, lakin Türkiyə bu ölkədən az miqdarda müdafiə sənayesi alışı etdiyi üçün məhdudiyyətlərin təsiri məhduddur. NATO müttəfiqi, lakin AB üzvü olmayan Norveçlə də məhdudiyyətlərlə bağlı problem yaşanırdı. 2024-cü ilin sentyabrında aparılan danışıqlar müsbət nəticə verdi və Norveç məhdudiyyətləri ləğv etdi. Əvvəllər AB üzvü olmayan, lakin NATO-nun mühüm ölkələrindən sayılan Birləşmiş Krallıq da 2019-cu ildə məhdudiyyət qərarı qəbul etmişdi, lakin bu qərardan geri addım ataraq 2022-ci ilin yazında məhdudiyyətləri sona çatdırdı. Türkiyə ilə Birləşmiş Krallıq arasında müdafiə sənayesi sahəsində əməkdaşlıq olduqca yüksək səviyyədədir və Birləşmiş Krallıq hökuməti 2025-ci ilin oktyabrında qərar veriləcək Türkiyəyə 20 ədəd "Eurofighter" satışı planını çox qiymətləndirir. Kanada isə 2020-ci ilin oktyabrında dayandırdığı hərbi texnologiya məhsullarının Türkiyəyə ixracını 2021-ci ilin aprelində tamamilə ləğv etdi. Bu ləğv, TB2 pilotsiz uçuş aparatlarında istifadə olunan elektro-optik sistemlər daxil olmaqla, təxminən 30 ixrac lisenziyasına təsir etdi. Nəhayət, ixrac qadağası 2024-cü ilin yanvarında dayandırıldı.

Türkiyənin aradan qaldırılması üçün ən çox səy göstərdiyi məhdudiyyətlər ABŞ tərəfindən tətbiq edilənlərdir. ABŞ, rəqiblərinə qarşı Sanksiyalar Yolu ilə Tədbirlər Qanunu (CAATSA) çərçivəsində tədbirləri 2021-ci il aprelin 7-də tətbiq etməyə başladı. Bu sanksiyaların əsas səbəbi Türkiyənin Rusiyadan S-400 hava hücumundan müdafiə sistemini alması oldu. Sanksiyalar birbaşa Müdafiə Sənayesi Rəyasət Heyətini hədəf aldı və Türkiyə həmin il rəsmi olaraq F-35 döyüş təyyarələri proqramından çıxarıldı. F-16 döyüş təyyarələri və digər mövzularda aparılan danışıqlarda müəyyən irəliləyiş əldə olunduğu bildirilsə də, problemlər hələ tamamilə aradan qaldırılmayıb. Türk rəsmiləri beynəlxalq və regional inkişafların müsbət zəmin yaratdığını, həmçinin Türk müdafiə sənayesinin son dövrdə qət etdiyi məsafənin digər ölkələri öz siyasətlərini yenidən gözdən keçirməyə vadar etdiyini qeyd edirlər. Türkiyə başından bəri NATO müttəfiqlərinin bir-birlərinə qarşı açıq və ya gizli sanksiyalar tətbiq etməsinin qəbuledilməz olduğunu müdafiə edir. Ölkə NATO-nun komanda və qüvvə strukturuna ən çox töhfə verən, silahlı qüvvələrinin hazırlıq səviyyəsi ən yüksək olan ölkələrdən biridir.

Buna baxmayaraq, Türkiyənin AB müdafiə təşəbbüslərinə tam qatılması müəyyən maneələrlə üzləşir. İspaniya, İtaliya və Polşa daxil olmaqla, bir çox AB ölkəsi əməkdaşlığın artırılmasına tərəfdar olsa da, Kipr və Yunanıstanın maneələri davam edir. "Hərbi Şengen" adlandırılan Daimi Strukturlaşdırılmış Əməkdaşlıq (PESCO) çərçivəsindəki Hərbi Mobillik layihəsinə qatılmaq istəyən Türkiyə dörd ildir ki, gözləmə mövqeyindədir. Səfir Basat Öztürk bunun Türkiyəyə qarşı çox "açıq ayrı-seçkilik" olduğunu düşünür. O, qeyd edib ki, NATO-nun ikinci ən böyük ordusuna sahib olsaq da, AB qaydaları əsas götürülsə, AB ərazisində hərəkət edə bilməyəcəyik. Digər bir problem isə AB-nin birgə müdafiə layihələrini dəstəkləmək üçün yaratdığı Avropa üçün Təhlükəsizlik Fəaliyyətində (SAFE) yaşanır. Kipr və Yunanıstan Türkiyənin bu proqrama tam qatılmasına mane olmağa çalışır. Səfir Faruk Kaymakcı vurğulayıb ki, SAFE proqramına Norveç, Ukrayna və Lixtenşteyn daxil edildiyi halda, Türkiyəni əvvəldən kənarda saxlamaq doğru mesaj deyil və Türkiyənin SAFE daxilində olması AB-nin böyük marağına uyğun olar.